بسم الله الرحمن الرحیم
برنامه تیتر امشب شبکه خبر مورخ ۲۳-۱۲-۱۳۹۴ به بررسی جایگاه الگوی پیشرفت اسلامی در برنامه ششم پرداخت.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی نقشه راه در این برنامه دکتر رضا معصومی راد رئیس امور فرهنگی سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و حجت الاسلام علی کشوری دبیر شورای راهبردی الگوی پیشرفت اسلامی به گفتگو پرداختند. فیلم این گفتگوی چالشی را از اینجا دریافت کنید و متن کامل آن را در ادامه بخوانید:
مجری: وقت شما بخیر هموطنان گرامی. برنامه دیگری از تیتر امشب را مشاهده می‌کنید.
چندی پیش لایحه برنامه ششم توسعه از سوی دولت به مجلس شورای اسلامی ارائه شد و نمایندگانِ خانه ملت نیز این لایحه را دوباره به دولت برگرداند، چرا که نسبت به آن نظراتی داشتند و این برنامه و لایحه، فقط احکامی بود که برای اجرای برنامه [توسعه] لازم بود.
به نظر می‌رسد که حالا دولت مشغول تدوین برنامه ششم توسعه است، اینکه دولت باید بر اساس چه الگویی این برنامه را تدوین کند و نظرات نمایندگان ملت را در آن لحاظ نماید، تا ابعاد و زمینه‌ساز توسعه‌ی همه جانبه‌ی کشور در حوزه‌ها و موضوعات گوناگون باشد؛ موضوع تیتر امشب را به خودش اختصاص داده است. جناب آقای دکتر رضا معصومی‌راد، رئیس امور فرهنگ، گردشگری و ورزش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و همچنین جناب حجت‌الاسلام و المسلمین علی کشوری کارشناس الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت در استودیو با ما هستند.آقای دکتر معصومی‌راد سلام بر شما، خوش آمدید، بفرمایید.
دکتر معصومی‌راد: بسم الله الرحمن الرحیم با عرض سلام و ادب خدمت شما و همکارانِ زحمت‌کشِ صدا و سیما و بینندگان محترمِ برنامه تیتر امشب، در خدمت شما هستیم، ان‌شاء الله عزاداری‌های مردم شریفمان در این ایام مقبول درگاه باری تعالی باشد.
مجری: سپاسگزارم، آقای کشوری! به شبکه خبرخوش آمدید.
حجت‌الاسلام کشوری: و علیکم السلام و رحمت الله و برکاته، ان‌شاء الله که امشب ذخیره عالم قبر و قیامت همه ما محسوب شود.
مجری: سپاسگزارم. آقای دکتر معصومی‌راد! بر اساس برنامه پنجم توسعه، دولت موظف بود که الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت را تهیه و به مجلس شورای اسلامی ارائه کند تا این الگو، مبنای برنامه ششم توسعه قرار گیرد. آیا این کار انجام شد؟
دکتر معصومی‌راد: من مجدداً از برنامه بسیار خوبی که در خصوص برنامه ششم توسعه به ویژه صدا و سیما تهیه می‌کند، تشکر می‌کنم. در مورد سؤال شما، خدمتتان عرض کنم که؛ بر اساس ماده 1 قانون برنامه پنجم، دولت موظف بود که ظرف سه سال اولِ برنامه پنجم، لایحه الگوی اسلامی-ایرانی را بر اساس سیاست‌های کلی -که مقام معظم رهبری حفظه اللهبرای برنامه پنجم ابلاغ فرموده بودند- تهیه و به مجلس محترم تقدیم کند. زمانی که دولت تدبیر و امید و دولت یازدهم بر سرکار آمد، در سازمان مدیریت برنامه‌ریزی -البته آن زمان معاونت برنامه‌ریزی و معاونت نظارت و برنامه‌ریزی کشور بود- تأکید شد که این لایحه در ظرف مدت مقرر تهیه شود. خُب یکی از محورهای اصلی و تأکیدات دولت یازدهم و به ویژه رئیس جمهور محترم، تأکید بر این بود که ما الگوی مطلوب توسعه اسلامی-ایرانی را [تولید کنیم]. در واقع این مسأله در دستور کار ما هست و بر اساس همین تأکید، مقدمات کار را انجام داده و ظرف مدت مقرر این کار را خدمت دولت ارائه نمودیم. از نظر مبانی و اقداماتی که در آنجا صورت گرفته باید گفت: در واقع آنچه که بایستی برای الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت تهیه و تدارک می‌دیدم را تهیه کردیم تا بتوانیم براساس آن، مبانی را فراهم و در برنامه‌های توسعه این دقت نظر را اعمال کنیم. تمام سازمان درگیر این کار شدند، همه همکاران من در آنجا کمک کردند و بحث‌های بسیار خوبی را دنبال کردیم و [این الگو] در ظرف این مدت، تهیه شده است.
مجری: به مجلس نیز ارائه کرده‌اید؟
دکتر معصومی‌راد: خدمت شما عرض کنم که در اینجا رویکردهایی وجود دارد و آن رویکردها مبنی بر این هستند که ما برای تدوین برنامه‌های توسعه بایستی به یک مبانی فرادستی اتکاء و ابتناء کنیم. مبانی فرادستی، سیاست‌های کلی برنامه هستند که همواره برای هر دوره از طرف مقام معظم رهبری حفظه اللهابلاغ می‌شوند و سازمان مدیرت و برنامه‌ریزی -که مبانیِ کار را فراهم می‌کند- بر اساس این سیاست‌ها کارِ تدوین برنامه را انجام می‌دهد. اما در مورد اینکه الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت چه هست و بر اساس چه دغدغه‌هایی مطرح شده و این مبانی چه هستند؛ در سازمان مدیریت تأمل کافی، تمهیدات و فکر کافی صورت گرفته، خود دولت، رئیس جمهور محترم، خود آقای دکتر نوبخت در این زمینه کاملاً کار، تحقیق و مطالعه کرده‌اند و از نظر چهارچوب‌های تئوریک و نظری، مبانی‌ای را گردآوری کرده‌اند که [این مبانی،] مقوم تدوین برنامه‌ای هستند که می‌تواند بر اساس گفتمان انقلاب اسلامی و الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت باشد. اما در مورد اینکه این تحقیقات و مبانی به صورت لایحه به مجلس ارائه شود، یک استدلال و بررسی صورت گرفته است. با توجه به اینکه به دستور آقا مرکز الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت تشکیل شد و تمام شورای آنجا نیز منصوب مقام معظم رهبری هستند و یک کار بلندمدتی را آغاز کرده‌اند؛ ما در دولت هنگام تدوین برنامه این مبانی را مورد توجه قرار دادیم ولی آن را به صورت لایحه به مجلس ارائه نکردیم؛ زیرا آقا بعداً در فرمایشات خود می‌فرمایند: الگو چیزی نیست که دولت و مجلس آن را به صورت سریع و در زمان کوتاهی تدوین کنند، بلکه یک امر طولانی‌مدت است و نیاز به کار، تحقیق و مطالعه دارد و تمام نخبگان باید جمع شوند و مرکزی تشکیل شود تا چتری برای حمایت از نخبگانباشد. این مرکز، [مسأله تدوین الگو] را پیگیری می‌کند و ما فعلاً در تدوین برنامه ششم، سیاست‌های کلی برنامه ششم را به صورت سند فرادستی الزام‌آور مورد ابتناء قرار داده‌ایم. ولی مبانی که گفتم، در سیاست‌های کلی تسری دارد. اگر بخواهید در ادامه برنامه این مسأله را توضیح خواهم داد. خود این سیاست‌های کلی محورهایی دارند که عبارتند از: اقتصاد مقاومتی، علم و فناوری و تعالی فرهنگی. اگر مسأله اقتصاد مقاومتی را مطالعه کنیم، خواهیم دید که مقام معظم رهبری حفظه الله فرمودند: این مسأله، قسمت اقتصادی الگوی اسلامی است. وقتی این سیاست‌ها مبنای کار ما قرار می‌گیرند و آن مبانی و چهارچوب‌ها وجود دارند؛ در زمان کنونی تضمین کافی برای ما فراهم میشود که ما برنامه ششم را با در نظر داشتن این مبانی تهیه و تقدیم کردهایم.
مجری: آقای کشوری! با توجه به اینکه کارهای مطالعاتیِ لایحه‌ای که جناب آقای معصومی‌راد گفتند، انجام شده ولی به مجلس شورای اسلامی تقدیم نشده است؛ مبنای بررسی نمایندگان چطور خواهد بود؟
حجت‌الاسلام کشوری: بسم الله الرحمن الرحیم اللهم صَلِّ علی فاطمة و أبیها و بَعلِها و بنیها و سِرِّ المُستَودَعِ فیها بعدد ما احاط به علمک. لایحه‌ای
که برادر عزیزم جناب آقای معصومی‌راد می‌فرمایند، کلاً پنچ صفحه است! و
ما در تعریف الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت از حضرت آقا این جمله را داریم که
الگو، یعنی نقشه جامع اداره کشور. در اینجا سؤالی به وجود می‌آید مبنی
بر اینکه چطور نقشه جامعه اداره کشور در پنج صفحه تجمیع میشود!؟ آیا
اساساً به پنج یا شش صفحه می‌توان نقشه جامع گفت؟! پس معلوم میشود؛
چیزی که دوستان در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور نوشته‌اند، در واقع
کلیاتی است که در بالای آن نوشته‌اند: لایحه الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت.
من می‌خواهم این نکته را در اینجا به صورت صریح بگویم که سازمان مدیریت و
برنامه‌ریزی کشور اساساً اعتقادی به الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت ندارد. بنده
این جمله از جناب آقای نوبخت را خدمت بینندگان عزیز می‌خوانم؛ ایشان در
مصاحبه‌ای با شماره هفتم دوماه‌نامه الگو فرمودند: «انتظار نباید داشت
که الگوی پیشرفت بسیار مفصل و همه‌جانبه باشد، در این صورت دیگر جایی برای
برنامه‌های توسعه نخواهد بود، همچنین برای عمل و تصمیم مجریان و کارگزارن
فراهم نخواهد بود. الگو یک سرمشق، چگونگی در حد بیان ارزش‌ها و مختصات
اساسی است.» ایشان به صراحت در این جمله می‌گویند: اگر الگوی
ایرانی-اسلامی پیشرفت را به صورت جامع و تفصیلی ببینیم، اصلاً عرصه
برنامه‌های توسعه تنگ میشود. ببینید! خودشان به این صراحت گفته‌اند.
حال آقایان می‌فرمایند که ما یک لایحه‌ای برای الگوی اسلامی-ایرانی
پیشرفت نوشته‌ایم. اما تعریف الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت به نقشه جامع و
این عبارات صریح جناب آقای نوبخت، ما را به این نتیجه می‌رساند که سازمان
مدیریت و برنامه‌ریزی کشور با کلمات بازی می‌کند و اساساً به الگوی
اسلامی-ایرانی پیشرفت اعتقادی ندارد. بنده قبلاً، هم با
آقای معصومی‌راد و هم با سایر دوستان صحبت کرده‌ام. این تحقیقاتی که
دوستان می‌گویند ما آنها را انجام داده‌ایم، دارای چند سرفصل است. اگر جناب
آقای معصومی گزارش ما را غلط می‌دانند، آن را اصلاح کنند. بخشی از تحقیقات
دوستان، راجع به شاخصه‌های توسعه انسانی است که این شاخصه‌ها، آخرین
ورژن توسعه غربی می‌باشند. این درست نیست که ما راجع به توسعه غربی و
آخرین تغییرات آن در جهان مطالعه کنیم و بعد در بالای آن بنویسیم: "الگوی
اسلامی-ایرانی پیشرفت." همچنین دوستان سرفصلی تحت عنوان مفهوم حکم‌روائی و حکم‌رانی
خوب را مورد مطالعه قرار داده‌اند. وقتی آقای معصومی‌راد و جناب آقای
نوبخت در مجمع تشخیص حضور داشتند، همایش‌هایی را برگزا کردند و حالا همان
تحقیقاتی که راجع به مفهوم حکمروایی و حکم‌رانی خوب می‌باشد را به
سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آورده‌اند. اگر غیر از اینها، مباحثی وجود
دارد، بگویند. مثلاً بگویند: ما راجع به شاخصه‌های هویت اسلامی این تحقیقات
را انجام داده‌ایم و این نیز کتاب‌هایش است. دوستان راجع به توسعه
انسانی تحقیق کرده‌اند. یکی از مقامات مسئول، جمله خوبی دارد که در برنامه
گذشته نیز به آن اشاره کردم؛ ایشان به صراحت می‌گویند: ما در مرکز
تحقیقات مجمع تشخیص مصلحت، پیرامون آخرین نظریات توسعه غربی مطالعاتی را
انجام می‌دادیم، وقتی اصطلاح الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت مطرح شد، نام این
تحقیقات را عوض کردیم. ببینید خانم امامی! این یک مسأله بسیار مهم
است. همینجا من از جناب آقای نوبخت به خاطر صداقتشان تشکر می‌کنم؛ ایشان
در یک سخنرانی فرمودند: ما 10 برنامه توسعه در ایران نوشته‌ایم و این ده
برنامه توسعه، ناکارآمد بوده‌اند. یعنی در طول 67 سال -از سال 1327- عمده
برنامه‌های توسعه‌ای که در ایران نوشته‌ایم، اجرا نشده و ناکارآمد
بوده‌اند. پس بنابراین اگر الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت را دقیق بحث نکنیم و
دوستان معلوم نکنند که کجای تحقیقاتشان الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت و کجای
تحقیقاتشان توسعه غربی می‌باشد؛ ممکن است پنج سال بعد رئیس سازمان مدیریت
برنامه کشور بگویند: 75 سال است که بر اساس توسعه غربی برنامه‌ریزی
می‌کنیم و توسعه در کشور ایران موفق نبوده است.
لذا
در یک جمله باید گفت: به نظر می‌آید دوستان ما در سازمان مدیریت و
برنامه‌ریزی کشور به طلسم یکسان‌انگاری توسعه غربی و پیشرفت اسلامی
مبتلا شده‌اند و هنوز در سازمان مدیریت، فرق بین توسعه غربی و پیشرفت
اسلامی واضح نیست، اگر هست، سندش را به ما بدهند تا بخوانیم.
مجری: من توضیحات جناب آقای معصومی‌راد را دریافت می‌کنم، آقای کشوری! حالا که این لایحه و موضوع به دست نمایندگان نرسیده، مبنای بررسی نمایندگان چه خواهد بود و از روی چه چیزی و با توجه به چه موضوعاتی می‌باشد؟
حجت‌الاسلام کشوری: یادداشت‌های بنده در فضای مجازی منتشر است. بنده در یک یادداشت -که مستند به اظهارات جناب آقای نوبخت می‌باشد- سؤالی پرسیده‌ام؛ آیا برنامه ششم بر اساس کتاب نظام اقتصادی ایران -که جناب آقای دکتر روحانی، رئیس جمهور محترم نوشته‌اند- تنظیم میشود یا بر اساس سیاست‌های ابلاغی برنامه ششم؟ به نظر بنده این کتاب، مبنای تدوین برنامه ششم می‌باشد و این برنامه در بعضی اوقات متأثر از مکتب نئوکینزی و در بعضی از احکام نیز متأثر از مکتب نهادگرایی بوده است. به صراحت عرض می‌کنم که به هیچ عنوان ردپایی از مفهوم الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت در برنامه ششم نیست و هیچ سندی در سازمان مدیریت مبنی بر این مطلب وجود ندارد، اگر هست دوستان بفرمایند.
مجری: بگذارید پاسخ آقای دکتر را دریافت کنیم.
دکتر معصومی‌راد: به محضرتان عرض کنم که؛ ما بر این باور هستیم که اساساً پیروزی انقلاب اسلامی مبتنی بر گفتمان توسعه بومی بوده است. این مسأله، باور اساسی ماست. زمانی که در غرب، متفکران و فلاسفه غربی به تازگی دریافته بودند که الگوی یکسانِ غربی و غرب‌محور باید در همه جا جاری شود؛ برخی از متفکران و فلاسفه دریافته بودند که بر اساس آسیب‌شناسی‌ای که مبتنی بر اقدامات گذشته صورت گرفته، این نظر، نظر درستی نیست. در آنجا فلاسفه و متفکران به این نظریه‌ها پرداختند. اما در ایران یک جنبش اجتماعی فراگیر به رهبری امام به راه افتاد و انقلاب اسلامی پیروز شد. عنصر اساسیِ انقلاب اسلامی، گفتمانِ تشکیل و ایجاد و بنای جامعه مطلوب نوین بر مبنای اهداف، آرمان‌ها و مبانی فرهنگی و بومیِ خودمان است. این، عنصر اساسی انقلاب اسلامی است. من فکر می‌کنم که تمام تلاش و مساعی شما [-آقای کشوری-] در سازمان بر این است که یک بحث نظری و فکری بین نخبگان شکل بگیرد و من خواهش می‌کنم که این مسأله را با اساتید فن ادامه دهید. ما درصدد دفاع یا نقد کسی [نیستیم]، این یک بحث فکری و عمیق است و حتماً باید در یک فضای فکریِ به صورت کامل و با مشارکت نخبگان دنبال شود.
مجری: آقای دکتر معصومی‌راد! آقای کشوری اشاره می‌کنند که این برنامه، یک برنامه کلی است و الگو در آن رعایت نشده است. آیا این درست است؟
دکتر معصومی‌راد: خدمت شما عرض کنم که؛ انقلاب در بنیان خود مبتنی بر گفتمان بومی توسعه است. اساساً در نظام جمهوری اسلامی، قانون اساسی میثاقی است که نظام سیاسی بر اساس آن میان ملت و دولت شکل گرفته و ارکانی ایجاد شده است تا همه آنها -رهبری، شورای نگهبان، مجلس شورای اسلامی، دولت- متکی بر این قانون اساسی، منشور و گفتمان، ایجاد جامعه مطلوبِ نوین و جامعه‌ای که بر اساس مبانی بومی خودمان می‌باشد را آغاز کنند. پس این عنصر اساسی در آنجا وجود دارد. آسیب‌شناسی‌هایی که بعداً انجام گرفته بر این اساس بوده که ما چقدر در برنامه‌هایمان این مبانیِ گفتمانی را مورد توجه قرار داده‌ایم. وقتی مقام معظم رهبری تکلیف کردند که ما باید به این مبانی فکری و فرهنگی توجه داشته باشیم، می‌توانیم این بررسی را همواره ادامه دهیم؛ زیرا حضرت آقا فرمودند: این، یک کارِ مستمر، دائمی و طولانی‌مدت می‌باشد و اینطور نیست که شما بگویید: من 10 صفحه نوشته‌ام، آقای کشوری نیز بگوید: من 50 صفحه نوشته‌ام و الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت فراهم آمد و تمام شد. چنین چیزی نیست؛ بلکه این کار، یک امر مستمر در طول زمان است؛ ما همواره به آن گفتمان اساسی مراجعه می‌کنیم و می‌فهمیم که باید چه چیزی را اصلاح نماییم. همانطور که وقتی سند چشم‌انداز 1404 ابلاغ شد؛ افقی را برای 1404 ترسیم کرد و برای تحقق این افق، سیاست‌های کلی دوره‌ی چشم‌انداز ابلاغ گردید، همه‌ی این سیاست‌ها می‌گویند که باید به آن چشم‌انداز برسیم و این چشم‌انداز نیز برای تحقق ظرفیت انقلاب برای بازه 20 ساله است؛ اما پس از آن نیز دوباره باید برای 20 سال بعد [افقی را ترسیم کنیم.] همچنین در دوره‌های پنج‌ساله‌‌ی میان‌مدت نیز همواره باید به ظرفیت‌های اساسی گفتمان انقلاب اسلامی توجه داشته باشیم و آنها را شکوفا کنیم. پس اساساً از اول انقلاب ما به دنبال تحقق و تبلور الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت -یعنی تأسیس جامعه مطلوب بر اساس مبانی فرهنگی خودمان- هستیم و همیشه بوده‌ایم. همه دولت‌ها نیز به این مبانی وقوف داشته و سعی کرده‌اند که همان را تبلور و تحقق ببخشند. اینگونه نیست که عمل نشده باشد و یک دولت، بر خلاف گفتمان عمل کرده باشد؛ زیرا ما دارای مجلس، شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت، مردم، نهادها، مطبوعات و مقام معظم رهبری هستیم و همه آنها کنترل و بررسی می‌کنند. همین برنامه ششم -که در حال حاضر محل مناقشه است- برای تحقق و تبلور همان مبانی گفتمانی می‌باشد. پس بنابراین همه دولت‌ها در چهارچوب تبلور و تحققِ تأسیس جامعه‌‌ی مطلوبی که بر اساس مبانی فکری و فرهنگی ما می‌باشد -یعنی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت- حرکت کرده‌اند. ما در برنامه ششم این مبانی -اینکه آرمان جامعه مطلوب ما چیست؟ ارزش‌های جامعه مطلوب ما چیست؟ اهداف و جهت‌گیری‌های آن چیست؟- را یک دور مورد توجه قرار داده‌ایم، الگو باید بتواند این چهارچوب را فراهم کند. ما این چهارچوب را کشف نکردیم؛ بلکه این چهارچوب در مبانی گفتمانی، در قانون اساسی و در نظام ما وجود دارد و ما تنها مطالعه کرده، آنها را استخراج و احصا نموده و تدقیق و تصریح کردهایم. بنابراین این مبانی همیشه وجود داشته‌اند و همه افراد نیز متکی و پایبند به آن هستند و سعی می‌کنند که بر اساس آنها عمل نمایند. ما این مبانی را تصحیح و تدقیق کرده و فراهم آورده‌ایم؛ ولی به عنوان یک سند الزام‌آورِ بالادستی، متکی به سیاست‌های کلی برنامه ششم هستیم که یک سند الزام‌آور برای ما می‌باشد. اگر ما به آن عمل کنیم، گویا توانسته‌ایم در چهارچوب همان مبانی گفتمانی و همان مبانی‌ای که برای الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت وجود دارد عمل کنیم. این نکته، راجع به لایحه بود که ایشان فرمودند: مختصر هست. من فکر کردم شما لایحه را می‌فرمایید که کاملاً مختصر و 5 صفحه هست. [در مورد] مصاحبه‌ای که ایشان به صحبت‌های دکتر [نوبخت] رفرنس دادند، [باید بگویم:] این الگو در حد همین مبانی و چهارچوب است. ما الگو را به عنوان سرمشق تعریف می‌کنیم و همواره در صدد تحقق و تبلور و حرکت در مسیر این سرمشق هستیم. این، یک سرمشق است؛ ما مختصری از این مبانیِ گفتمانی را استخراج کردهایم تا بتوانیم همواره خود را با آن تنظیم نماییم. الگو به معنای تعیین همه چیز نیست و یک لحظه‌ای نازل نمی‌شود؛ بلکه امری تدریجی است و ما در طول زمان علم پیدا می‌کنیم که مثلاً در اینجا باید چه کاری را اصلاح کنیم. ما مبانی گفتمانی و چهارچوب اولیه را شناسایی کردهایم و در جهت آن عمل می‌نماییم. همه سیاست‌ها و اقدامات ما باید در جهت تحقق و تبلور این چهارچوب باشد.
مجری: آقای دکتر! آیا مجلس باید بر اساس آن چیزی که شما انجام داده‌اید -این کار مطالعاتی و روندی که مورد بررسی قرار داده‌اید- به بررسی برنامه ششم توسعه بپردازد؟
دکتر معصومی‌راد: در
مورد برنامه ششم توسعه نظراتی میان مجلس، برخی از صاحب‌نظران و دولت وجود
دارد. ما یک آسیب‌شناسی از برنامه‌های توسعه انجام داده‌ایم؛ یکی از
آسیب‌های برنامه‌های قبل این است که برنامه‌های توسعه شامل بیان گزاره‌های
کلّیِِ خوب و منطقی و قابل قبول در حوزه‌های مختلف بوده‌اند. ولی ما در
برنامه ششم توسعه از این مسأله اجتناب کرده و به موضوعات خاص توجه
نموده‌ایم. همچنین در بسیاری از زمینه‌ها دستگاه‌ها و نهادهای کشور دارای
قوانینِ دائمی‌ای هستند که نیازی به تکرار آنها برای بازه‌ی زمانی 5 ساله
وجود ندارد. وقتی یک قانونِ دائمی برای دستگاهی وجود دارد که جزء
اساس‌نامه‌ی این دستگاه است و بر اساس آن بودجه گرفته، سازمان تشکیل داده و
پاسخگوست؛ چرا ما باید دوباره
بند‌هایی از اساس‌نامه‌ی [این نهاد] را در یک برنامه 5 ساله مانند
برنامه ششم تکرار کنیم، ما از این بی‌نیاز هستیم. پس ما در برنامه ششم به
مجوزهایی محدود شده‌ایم که
لازمه اقدامات اساسی به منظور تبلور همان سیاست‌ها و تحقق همان مبانی
هستند. برای انجام این اقدامات به مجوّز مجلس محترم نیاز داریم و به همین
دلیل به مجوزها محدود شده‌ایم. اما در واقع این فهرستِ اقدامات و مجوز‌های
مورد نیاز، متکی به یک برنامه تفصیلی هستند که در دولت و دستگاه‌ها وجود
دارد و همه می‌دانند که برای پنج سال آتی باید چه اهدافی را دنبال کنند. هم
اهداف کلی، هم اهداف کمی و هم شاخص‌ها مشخص شده‌اند و آسیب‌شناسی صورت
گرفته است، چالش‌ها بررسی شده‌اند، راهبردها، سیاست‌ها، اقدامات و شاخص‌های نظارتی مشخص و تدوین شده‌اند و دقیقاً مشخص است که باید از
چه منابعی استفاده کنند. همه اینها در داخل دستگاه‌ها مشخص است و آنها
برنامه‌ها را به ما ارائه کرده‌اند و ما نیز بررسی و تصویب کردهایم؛ اما
برای انجام این برنامه در بعضی زمینه‌ها نیاز
به اخذ مجوزهایی داریم. البته در بسیاری از زمینه‌ها قوانین موجود کفایت
می‌کنند و نیازی به تکرار آنها در برنامه وجود ندارد. به همین دلیل ما از
یک برنامه جامع و همه‌جانبه با ذکر بیانات کلی -که همه با آن موافق هستند و
کسی آن را رد نمی‌کند- به سمت بیان گزاره‌هایی رفته‌ایم که مشخص و عملیاتی
هستند و واقعاً مشخص است که ما باید اقدامات خاصی را انجام دهیم. همچنین
آنها راهگشا، کارآمد و اثربخش هستند.
مجری: آقای کشوری! نظر شما چیست؟ آیا مجلس با همین روندی که آقای دکتر می‌فرمایند می‌تواند برنامه ششم توسعه را بررسی کند؟
حجت‌الاسلام کشوری: اگر اجازه بفرمایید من فرمایش قبلی آقای دکتر را بررسی کنم، سپس به سؤال شما پاسخ دهم. ببینید آقای دکتر! برای من مقداری عجیب است که حضرتعالی و سایر دوستان در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی وقتی بحث از چیستی الگوی پیشرفت ایرانی–اسلامی میشود، می‌گویید: «ما در برنامه ششم به سیاست‌های ابلاغیِ رهبری عمل می‌کنیم.» اگر قرار است به سیاست‌های رهبری ارجاع دهید، خوب در تعریف الگو نیز تعریف رهبری از الگو را بپذیرید یا اینکه حداقل بگویید: ما تعریف رهبری را قبول نداریم. بالآخره مملکت ما، مملکت آزادی است، به ویژه در حال حاضر این مسأله در قضایای برجام معلوم است؛ یعنی انقلاب در سیاست خارجی راهی را پیشنهاد می‌کند اما دولت محترم -با نرمش قهرمانانه رهبری- در مسیر دیگری حرکت می‌کند. پس در اینجا هم بگویید: تعریف رهبری از الگو را قبول نداریم. اما اینکه حضرتعالی بیایید الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت را به چهارچوب‌های کلی تعریف کنید، ما چنین چیزی را در گفتمان الگو نداریم. ببینید الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت یعنی نقشه جامع اداره کشور. من اشاره کردم که برنامه‌ریزی توسعه در ایران یک تراژدی است؛ از سال 1327 ما 10 برنامه داشته‌ایم، 5 برنامه قبل از انقلاب در زمان پهلوی و 5 برنامه نیز بعد از انقلاب در همین سازمان مدیریت نوشته‌ایم. اما به دلیل اینکه در سازمان مدیریت، انقلاب فکری رخ نداده است، با همین مدل‌های موجود حرکت کرده‌اند [و تا به حال 5] برنامه را تدوین نموده‌اند. الآن نیزآقای نوبخت می‌فرمایند این برنامه‌ها عملیاتی نشده است. خُب آیا وقتی برنامه‌های توسعه ده‌بار در ایران نوشته شده‌اند ولی عملیاتی نشده‌اند، ما نباید به فکر فرو برویم؟! آیا باید دوباره [اشتباه کرده و] برنامه ششم را با همان مدل‌های ده‌گانه قبلی بنویسیم؟ آیا منطقی است که ما 5 برنامه بعد از انقلاب بنویسیم و سپس برنامه ششم را با همان مدل بنویسیم؟ یا مثلاً دوستان می‌فرمایند: «برنامه پنجم مشکل شکلی داشته و کتاب آرزوها بوده است؛ اما برنامه ششم مسأله‌محور است.» شما فکر نمی‌کنید که ماهیت برنامه‌ریزی توسعه در ایران محل بحث بوده و اشکال دارد؟ برنامه‌های توسعه با تغییر شکل در ایران عملیاتی نخواهند شد. آقای نوبخت، یک در میان مصاحبه می‌کنند و می‌گویند: برنامه پنجم هزار و صد و چهل و یک حکم است. و بعد اذعان می‌کنند که چون 1141 حکم داشته‌ایم، نتوانسته‌ایم آنها را عملیاتی کنیم. خُب برنامه اول که 1141 حکم نیست؛ برنامه اول، برنامه مختصری است. ولی چرا برنامه اول عملیاتی نشده است؟ لذا من از دوستانِ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی خواهش می‌کنم که این بحث را مورد توجه قرار دهند. کارشناسان الگوی پیشرفت می‌گویند: علت اجرایی‌نشدن برنامه‌های توسعه در ایران، ماهیت توسعه غربی است نه اینکه اگر ما شکل برنامه‌ریزی توسعه را عوض کردیم، آن برنامه‌ها اجرایی خواهند شد. حالا البته شب دراز است و قلندر بیدار، ما تا پایان برنامه ششم صبر می‌کنیم. البته ما تمام تلاشمان را به کار می‌گیریم تا مردم ایران از ماهیت برنامه‌های توسعه خبردار شوند و در رایزنی‌‌هایمان با نماینده‌های مجلس تمام تلاشمان را انجام خواهیم داد تا این بار برنامه‌های توسعه غربی در ایران تصویب نشوند و برنامه‌ها با نگاه الگوی اسلامی-ایرانی باشند. اما اگر اتفاقاتی افتاد و مثلاً برنامه‌های توسعه همانند برجام در 20 دقیقه‌ای تصویب شد، 5سال بعد می‌نشینیم و با هم بحث می‌کنیم. برادر عزیز! 70سال است که برنامه‌های توسعه در ایران شکست خورده‌اند. سازمان مدیریت به جای اینکه آغوش خودش را باز کند و کارشناسان را از قم فرابخواند -فراخوان واقعی نه به صورت صوری- و بگوید که ما در کشورمان نیاز به تدبیر و برنامه‌ریزی داریم، از طرفی نیز 70 سال تدبیرِ مبتنی بر تئوری‌های غربی -از جمله مدل تری گپس، مکتب نهادگرایی و نئوکینزی و غیره- را تجربه کردهایم و در نتیجه شکست خورده‌ایم؛ حالا بیاییم الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت را به بحث بگذاریم و تدوین کنیم؛ [آغوش خود را بسته است.] لذا نفرمایید که الگو یعنی چهارچوب کلی است، الگو، جایگزین توسعه غربی می‌باشد؛ مثلاً اگر شما معادله نشر اسکناس می‌دهید، سیاست‌های پولی–مالی را بحث می‌کنید، مدل تشکیل سرمایه را به بحث می‌گذارید، تراز تجاری را گفت‌وگو می‌کنید و هر عنوان دیگری را در توسعه غربی بحث می‌کنید؛ الگوی اسلامی–ایرانی پیشرفت باید بتواند آن عناوین را یا منتفی کرده و عناوین جدیدی را ارائه دهد و یا تحلیل‌های کارآمدتر عرضه کند. الگو، چهارچوب کلی نیست؛ این تعریف جناب آقای نوبخت، به هیچ‌کدام از موارد ادبیات انقلاب مستند نیست، استدلالی هم برایش وجود ندارد.
دکتر معصومی‌راد: خدمت شما عرض کنم که الگو، مثل اسناد بالادستی است ...
حجت‌الاسلام کشوری: آقای دکتر استدلالش را بفرمایید؛ چرا می‌گویید الگو مثل اسناد بالادستی است؟ به کدام استدلال؟ به کدام مطالعات؟
دکتر معصومی‌راد: سیاست‌های کلی یا اسناد بالادستی دیگری که وجود دارند یا حتی برنامه‌های توسعه، برنامه هستند؛ یعنی ما در آنه می‌گوییم: در سنوات آتی باید برای تحقق این اهداف و آرمان‌ها و اقدامات برنامه‌ریزی کنیم، همه منابع و امکاناتمان را به سمت تحقق آنها سوق می‌دهیم. اما اینکه ما برنامه داشته باشیم و مراقبت کنیم که این برنامه اجرا گردد، امر دیگری است. ما باید در دولت، نظام سیاسی و نظام اداری برنامه داشته باشیم که اتفاقاً برای تحقق آرمان‌های نظام و انقلاب و الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت دقیقاً برنامه داریم. این دولت اتفاقاً یکی از دولت‌هایی است که به طور جدی و مشخص به الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت اندیشیده است؛ رئیس‌جمهور محترم در برنامه‌ها و مناظره‌ها این الگو را نشان دادند. یعنی تعمّق و تأمل کافی در این مسأله صورت گرفته که جامعه مطلوب گفتمان انقلاب اسلامی چیست تا در جهت آن حرکت کنیم. اینکه حکروایی خوب و توسعه انسانی را مورد مطالعه قرار داده‌ایم، برای این است که بایستی همه تجارب و نظریات توسعه را مرور می‌کردیم تا ببینیم که آنها چه گفته‌اند، چه چیزی ارائه کرده‌اند، چه جامعه مطلوب و باغ بهشتی را نشان داده‌اند. ما باید بدانیم که آیا مردم، انقلاب و گفتمان ما به همان باغ بهشت تصویرشده توسط آنها اکتفا می‌کنند یا حرف متفاوتی برای خود دارند؟ به دلیل اینکه تفاوت‌ها، امتیازها و مزیت‌ها را مشخص کنیم، بایستی تمام آنها را می‌آوردیم و احصا می‌کردیم و مختصات آنها را در چهارچوب خود آنالیز کرده و بین مبانی خود و آنها مقایسه می‌کردیم. مبانی خودمان را هم از قانون اساسی، سیاست‌های کلی، بیانات رهبری و اندیشه‌های امام استخراج کردیم و با سخن مکاتب دیگر مقایسه نمودیم. در اینجا متوجه شدیم که کاستی‌های آنها چیست و ما افزون بر آنها به چه چیزهای تصریح و تأکید داریم. تمام این چهارچوب‌ها و مبانی در دولت مطالعه شده است؛ اما همواره توجه داشته باشید که الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت اینگونه نیست که ما الآن هزار صفحه سند تهیه کنیم و بگوییم: در این هزار صفحه از تولید لیوان و استکان تا خوردن آب و لباس‌پوشیدن تا رانندگی‌کردن و اداره‌‌رفتن تا مسواک‌زدن و تا همه جوانب و زوایای کشور برای همه‌چیز الگو قرار داده‌ایم و شما باید مطابق با این الگو قدم بردارید. در واقع ما یک مبانی‌ای داریم که آنها را از قاون اساسی و گفتمان انقلاب اسلامی استخراج کردهایم و این الگو همواره باید سرمشق ما باشد و ما باید مطابق با آنها حرکت کرده و خودمان را بر اساس آن مورد ارزیابی قرار دهیم. [نکته مهم این است که] در طول زمان مسائل مختلفی پیش می‌آید. در حال حاضر مقام معظم رهبری -با توجه به تمام فتنه‌هایی که در بیرون از مرزها بر علیه ما وجود دارد و با توجه به فشارهایی که به سبب تحریم اقتصادی بر ما وارد شده است- [تأکید کرده‌اند که؛] باید بسیج بشویم و بر روی اقتصاد مقاومتی، در کنار آن بر روی توسعه علم و فناوری و در کنار آن بر روی مصون‌سازی فرهنگی تمرکز کنیم. اگر ما در برنامه ششم به این سه محور توجه کنیم، در واقع در این برهه زمانی تا حدود زیادی بر مسائلی که برای مبنای گفتمانی ما پیش می‌آید فائق شده‌ایم. ما بایستی از مبنای گفتمانی خود صیانت بکنیم. اگر توانستیم از مبانی گفتمان انقلاب اسلامی صیانت بکنیم، در چهارچوب الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت حرکت کردهایم. پس الگو، نقشه جامعی است که آقا [درباره آن] فرمودند: ما را به این مسأله هدایت می‌کند که باید به کدام سو و کدام هدف حرکت کنیم. پس [الگو،] یک خطِ راهنما و یک نقشه است که در دستان ما می‌باشد و ما بر طبق آن می‌توانیم بفهمیم که باید در کجا حرکت کنیم. یعنی جهت‌ها، اهداف و مقاصد را به ما نشان می‌دهد. ما در این لایحه این مبنای را فراهم کرده، آرمان و ارزش‌های جامعه مطلوب خودمان را بر اساس اهداف کلی مشخص نموده و در ادامه جهت‌گیری‌ها را ابعاد مختلف -اقتصاد، اجتماع، سیاست، فرهنگ، علم، سیاست خارجه، دفاعی و امنیتی و ...- تعیین کرده و گفته‌ایم که اگر این مسائل، جهت‌گیری‌ها ما باشند؛ ما را به اهدافی هدایت می‌کنند که این اهداف، پیامدها و نتائجی را به دنبال خواهد داشت که ان شاء الله این نتایج به تدریج ما را به سمت آرمان‌مان سوق خواهد داد. اما دستیابی به این اهداف و آرمان‌ها صرفاً متکی به ما نیست؛ بلکه عوامل و متغیرهای بی‌شماری دخیل هستند، دشمن نیز بی‌کار ننشته و کار خود را می‌کند. متغیرهای دیگری نیز وجود دارد؛ ولی ما می‌دانیم که هدف، آرمان و جهت‌گیری ما چیست و بر اساس آنها، [فعالیت‌های خود] را تنظیم نموده و حرکت می‌کنیم.
مجری: حدود 6 الی 7 دقیقه زمان در اختیار داریم. هر دو بزرگوار مدیریت زمانی بفرمایید. آقای کشوری! با توجه به اینکه ما بر روی الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت تأکید داریم - ضمن اینکه می‌دانم می‌خواهید راجع به صحبت‌های جناب آقای دکتر اظهار نظر کنید- بفرمایید که از منظر الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت باید در تدوین برنامه‌های توسعه -از جمله برنامه ششم- چه شاخص‌ها و مؤلفه‌هایی مورد نظر قرار بگیرند؟
حجت‌الاسلام کشوری: به هر حال همانطور که جناب آقای معصومی‌راد فرمودند؛ این دوستان بخشی از قانون اساسی را به همراه بخشی از بیانات رهبری معظم و امام راحل عظیم‌الشأن در چهار صفحه تدوین کرده و نام آن را الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت گذاشته‌اند. جناب آقای معصومی‌راد و دوستان عزیزتان در دستگاه برنامه‌ریزی کشور! در درجه اول باید دانست که الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت یک دستگاه فکری است؛ یعنی می‌تواند مسائل و مشکلات کشور را تحلیل کند. ما در پیوست الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت -که برای برنامه ششم پیشنهاد داده و آن را به نمایندگان مجلس نیز ارائه کردهایم- با توجه به این نظام مفاهیم، 4 موضوع را در اولویت قرار داده‌ایم. وقتی دستگاه‌های فکری شرایط اجتماعی را تحلیل می‌کنند، تابع نظام مفاهیم خود به نظام مسائل متفاوتی می‌رسند. پس بنابراین ما باید ابتداءً نظام مفاهیم الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت را بحث کنیم. اما در این برنامه تلویزیونی زمان کافی وجود ندارد تا این مفاهیم را توضیح دهیم؛ به عنوان مثال از نظریه الگوی بهبود مستمر فضای حاکم بر نهادهای متکقل تربیت، نظریه بنگاه‌های وقف‌محور و تعریف قانون بر مبنای هدایت نام برده و آنها را توضیح دهیم یا اینکه اداره جامعه را به محوریت هدایت بازخوانی کنیم یا سایر مفاهیم مطرح در اولین نقشه راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی را مورد بحث قرار دهیم. وقتی ما این نظام مفاهیم را به کار می‌گیریم، بسیار متفاوت از نظام مفاهیم مکتب نهادگرایی است که شما آن را به کار گرفته‌اید. حضرتعالی با یکی از سایت‌ها مصابحه‌ای کرده و از مکتب نهادگرایی دفاع نموده‌اید. وقتی با نگاه مکتب نهادگرایی به پیش می‌رویم، مسائل مشخصی را مدنظر قرار می‌دهیم و زمانی که با الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت به پیش می‌رویم مسائل دیگری را در اولویت قرار می‌دهیم.
از نظر الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت در حال حاضر 4 مسأله اهمیت دارد. [مسأله اول،] مسأله تربیت اسلامی است. شما می‌دانید که ما در شهر تهران 38% طلاق داریم. یعنی اگر بنا بود که [در برنامه ششم] فقط بحران‌ها دیده بشود - مثلاً شما در برنامه ششم بحران صندوق‌های بازنشستگی و آب و هوا را مدنظر قرار داده‌اید- باید 38% طلاق را بحران اعلام می‌کردید، اما چنین نگاهی نداشته و برای این مسأله برنامه‌ریزی نکرده‌اید.
مسأله دوم، مسأله مقاوم‌سازی اقتصاد است. مسأله سوم، مسأله پیشگیری از جرم و مسأله چهارم، مسألهترجمه‌زدایی از پایان‌نامه‌هاست. هر کدام از اینها شرح مفصلی دارند. ولی به هر حال من از صداقت آقای معصومی‌راد تشکر می‌کنم؛ همانطور که خودشان فرمودند: بخشی از قانون اساسی را در لایحه الگو آورده‌اند، مطالعات توسعه انسانی مانند نظریات آمارتیاسن و حکمروایی خوب را مورد بحث قرار داده‌اند اما دریغ از یک رفرنس مطالعاتی راجع به الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت. اگر شما می‌پذیرفتید که سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور در طول سال‌های گذشته نتوانسته درک روشنی از الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت پیدا بکند، فضا شفاف‌تر می‌شد. من از دوستان خواهش می‌کنم همانطور که در کتاب‌های خود نوشته‌اند که ما به مکتب نهادگرایی و نئوکینزی معتقدیم، در اسناد رسمی خود [برای برنامه ششم] نیز بنویسند که این مطالب برای مکتب نهادگرایی می‌باشد نه الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت.
دکتر معصومی‌راد: من تشکر می‌کنم. البته تلاش‌ها در زمینه بحث‌های فکری باید ادامه پیدا بکند. احتمالاً در این مجال مباحث نظری عمیق مطرح نمی‌شود. ولی اجمالاً خدمت شما عرض کنم که ما در برنامه ششم توسعه به موضوعات خاص و محوری پرداخته و بر این باور هستیم که در این برهه، موضوعات خاصی را مورد توجه قرار داده‌ایم که می‌توانند بخش عمده‌ای از معضلات و آسیب‌های اجتماعی را حل کرده و آلامی که در اقشار مختلف جامعه وجود دارد را تسکین داده و ترمیم کنند. ما این موضوعات را احصا نموده و برنامه‌ریزی کردهایم تا آنها را به میزانی که امکانات و منابع اجازه می‌دهند [حل کنیم.] ما همچنین می‌توانیم از مشارکت اجتماعی و سرمایه اجتماعی بهره بگیریم. برنامه‌های توسعه فقط تخصیص و تجهیز منابع نیست؛ بلکه باید به وفاق میان نخبگان متکی باشد که این مسأله بسیار مهم است. ما در این برنامه سعی کردهایم که اجماع کافی برای اینکه در 5 سال آینده باید چه کار کنیم را تحصیل نماییم. در کنار این مسأله، مشارکت اجتماعی را نیز [مورد دقت قرار داده‌ایم؛] جامعه باید چیزی که دولت می‌خواهد پیدا کند را بخواهد و به آن توجه کند تا تمام توان خود را بسیج نماید؛ خلاصه برنامه توسعه باید در جامعه تهییج کافی به وجود آورد و مشارکت اجتماعی را در پی داشته باشد تا ما بتوانیم به تدریج به سمت آرمان های جامعه مطلوب خود گام برداریم. خدمت شما عرض کنم که در سازمان در میان همکاران ما اهتمام جدی برای این وجود دارد که با توجه به پشتوانه کارشناسی عمیق سازمان مدیریت و دولت و اهتمام دولت یازدهم، با تجهیز تمام منابع به نحو بهینه به سمت تحقق آرمان‌ها و اهداف انقلاب اسلامی، تعالی فرهنگی، شکوفایی اقتصادی و رونق و نشاط فرهنگی گام بردایم.
مجری: آقای کشوری! یک دقیقه زمان داریم. خیلی کوتاه یکی از مواردی که باید در برنامه ششم مورد دقت قرار می‌گرفت ولی نگرفته است را بیان کنید.
حجت‌الاسلام کشوری: بنده مثال زدم، مسأله تربیت اسلامی باید جدی گرفته می‌شد اما ما در برنامه ششم راجع به مسأله تربیت اسلامی ساکت هستیم. راجع به مسأله پیوست‌های فرهنگی باید کارهایی صورت می‌گرفت ولی کاری انجام نشده است. من خواهش می‌کنم ...
دکتر معصومی‌راد: اگر اجازه بفرمایید ...
حجت‌الاسلام کشوری: بنده فقط از دوستان خواهش می‌کنم که سلام بنده را به جناب آقای نوبخت رسانده و به ایشان یگویید: تمام پژوهش‌هایی که ما در قم راجع به الگوی پیشرفت انجام داده‌ایم در اختیار سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور است تا ان شاء الله شاید برای اولین بار برنامه ششم کشور را با نگاه الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت تدوین کنیم تا به آفت 10 برنامه گذشته مبتلا نشویم.
مجری: آقای دکتر! از پخش 30 ثانیه زمان گرفته‌ایم.
دکتر معصومی‌راد: نهادهای تربیتی و فرهنگی ما بر اساس برنامه‌هایی که به ما ارائه کرده‌اند حتماً در جهت تربیت اسلامی، سبک زندگی اسلامی، ترویج اخلاق و معنویت و تقوی، فرهنگ کار، اخلاق کار، سخت‌کوشی، نظم و صرفه‌جویی و کاهش تجمل و تعهد به قواعد اجتماعی و حقوق شهروندی و احترام به دیگران حرکت می‌کنند. اینها جزء مواردی هستند که باید در جامعه تقویت بشوند و نهادهای فرهنگی ما نیز برنامه‌های خود را برای این کار ارائه کرده‌اند. در مورد پیوست‌های فرهنگی نیز باید بگوییم که جزء قانون دائمی است و حتماً در آینده دنبال خواهد شد.
مجری: از حضور هر دو بزرگوار و همراهی شما هموطنان گرامی سپاسگزارم.
- ۹۴/۱۲/۲۷