#یادداشت_4: مفهوم محرومیت از منظر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در راستای تحکیم هویت اسلامی ایرانی

بسم الله الرحمن الرحیم

در یادداشت قبلی به تبیین مفهوم توانمندسازی اشاره کردیم و گفتیم در دیدگاه غربی بحث محرومیت از یک دیدگاه چند بعدی شروع می­شود و سپس لوازم سیاسی، فرهنگی و اقتصادی برای آن تبیین می­کند. دعوای اسلام و مدرنیته از جایی شروع می­شود که لوازم بحث توانمندسازی و رفع فقر را تا اصطلاح هنجارهای همبستگی اجتماعی امتداد می­دهند. یعنی به سمت اینکه فرهنگ جامعه را تغییر دهد، می­رود و از اینجا بحث توسعه غربی برای اداره جامعه واضح می­ شود.

می­دانید در اسلام اقتصاد به عنوان خدمه بخش خانواده دیده شده است، بنابراین در دیدگاه اسلامی نگاه همواره به سوی خانواده است یعنی از خانواده شروع می­کنیم و می­پرسیم خانواده را چگونه احیاء کنیم؟ یکی از روش­ها و ابعاد احیای خانواده، مسائل اقتصادی آن است. نقطه شروع را خانواده قرار می­دهیم و به اقتصاد می­ رسیم.

در این میان، بحث نگاه نهادگرایی که دولت کنونی سعی می­کند کشور را با این نگاه پیش ببرد، و بحث فقر را با این دیدگاه در کشور کنترل و کاهش دهد؛ راهکار را همان تغییر نهادهای غیررسمی در ایران می­داند. یعنی هنجارهای همبستگی اجتماعی و آن ارزش­هایی که همبستگی اجتماعی بر اساس آن تعریف می­شود را قرار است تغییر دهد. اگر ما تا دیروز خانواده محور و مسجد محور و هیأت محور بودیم، اینها همبستگی ما در این نهادها معنا می­شد؛ حال در لفظ به شما می­گویند هیأت و مسجد هم از مصادیق NGOها است ولی سرانجام قرار است: روابط ما، براساس جامعه مدنی بازتعریف کنند و معنای جامعه مدنی، همکار تولید برای نظام سرمایه­­داری تعریف شده است. از دو دهه پیش همیشه می­گفتیم باطن توسعه تغییر اخلاق و تفکرات است. توسعه، تکنولوژی و ماشین­آلات نیست، انتهای آن تغییر اخلاق و هنجارهای اجتماعی است. این مطالب شرحی بر یادداشت قبل بود که عرض شد. در این یادداشت به تبیین مفهوم محرومیت از دیدگاه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت خواهیم پرداخت.

حال از منظر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت معنای محرومیت چیست؟ نقطه صفر محرومیت­زدایی از منظر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چیست؟ یک مجموعه­ای از روایت وجود دارد که این مسأله را توضیح داده است. به­عنوان مثال در روایت آمده است: ناتوان کسی است که قدرت دعا نداشته باشد. یا می­فرماید: ناتوان کسی است که رفیق نداشته باشد. یا در روایات آمده است: ناتوان کسی است که غیبت دیگران را می­کند. در روایت آمده است که عاجزترین مردم کسی است که کافر است. کافر، یعنی آن­قدر ناتوان است که قدرت تشخیص حق را ندارند. این تعاریف ناتوان است که در لسان روایات به آن اشاره شده است.

در روایات آمده است که در آخرالزمان فتنه­ها آن­قدر سنگین می­شود که مؤمنین داشته­های خود را نمی­بینند. به نظر می­رسد علت اصلی این باشد که در آخرالزمان باب علم مختل می­شود، یعنی مومنین به دلیل اینکه پر از تحلیل­های غلط هستند، وعاء فکر آنها اشغال می‌شود و داشته­های خود را نمی­بینند. در حالی که اگر به آنها یادآوری کنید، یک سری مفاهیم در ذهنشان وجود دارد که همین الان براساس این مفاهیم و اطلاعات راجع به آن وجود دارد ولی براساس آنها عمل نمی­کنند. بنابراین وقتی بحث را شروع می­کنیم، نظام ارجاعات ما بحث فرهنگ دینی است که در ذهن همه یک درکی از این فرهنگ دینی وجود دارد.

حال چند سؤال مطرح می­شود: سوال اول این است که نسبت بین محرومیت و مسأله روابط اجتماعی و مسأله رفق چیست؟ یعنی از نگاه فکر اسلامی محروم کسی است که قدرت مدیریت روابطش را نداشته باشد و این فرد ناتوان و محروم است. به کسی توانمند می­گوییم که بتواند روابط خود با دیگران را مدیریت کند. یعنی ناتوانی را به عدم قدرت مدیریت در روابط فردی تعبیر می­شود و وقتی کسی نمی­تواند روابط خود را با دیگران تنظیم کند، همه محرومیت همین خواهد بود. بنابراین اصل توانمندی در توانمندی روابط انسانی است. این توانمندی در روابط انسانی مادر توانمندی­های بخشی در همه حوزه­ها است. لذا در اسلام یک تمرکز جدی بر روی مسئله روابط انسانی بوجود آمده است، برای اینکه رابطه انسان­ها با یکدیگر بهینه شود. چراکه اگر روابط انسانی بهینه نشد، تقریباً انسان در همه حوزه­ها به چالش کشیده می­شود.

مهمترین چیزی که رفاه ایجاد می­کند، روابط انسانی مناسب با یکدیگر است. زمانی که شما در جمعی بودید و آن جمع شما را آزار ندادند، کسالت منتفی می­شود؛ آن وقت شما فکر کنید بدترین عذاب­ها و آزارها، همسر بد است، چرا که انسان با همسرش بیشترین وقت را می‌گذراند و عمیق­ترین ارتباطات را دارد. لذا از طریق این ارتباطات تأثیرات سوء به انسان انتقال پیدا می­کند. وقتی این اثر انتقال پیدا کرد، آیا شما می­خواهید با پارک­های آبی مدیریتش کنید؟ پارک آبی حداکثر در حد یک مسکن عمل می‌کند؛ لذا در مسئله تفریح هم، روابط انسانی اصل است. البته همه­جا روابط انسانی اصل است. به نظر می­رسد اگر کسی به سمت خدا می­خواهد حرکت کند، باید بستر روابط انسانی را مدیریت کند، بنابراین حسن خُلق مهمترین موضوع در حوزه روابط انسانی است. داستان روابط انسانی یک داستان پیچیده­ای است و توانمندی در مدیریت روابط انسانی منشاء توانمندی­های بخشی است.

حال چه کنیم روابط انسانی بهبود پیدا کند؟  حال که مشخص شد معنای توانمندسازی چیست، می­خواهیم محورهای کلیدی آن را بگوییم. «عناصر توانمندسازی با نگاه اسلامی یعنی بهبود روابط انسانی در بین احاد جامع.»

محورهای تکامل روابط انسانی چیست؟ محورهای تکامل روابط انسانی تحقق سه شاخص رشد، رفق و توازن است. اگر کسی می‌خواهد روابط بین انسان­ها را بهینه کند، باید به آیه آخر سوره فتح عمل کند: «مُحمد رَسول­الله وَالذین مَعه أشِداء عَلی الکُفار رُحماءُ بَینهم» معیت با رسول منجر به رشد فکری می­شود. بنابراین اولین شاخصه این است که ما سطح فکر افراد را ارتقاء دهیم. به همان میزان که فرد از حیث فکری رشدیافته­تر می­شود، می­تواند روابط انسانی خودش را مدیریت فنی­تری کند. به لحاظ فکری باید خیلی رشدیافته باشید تا بتوانید روابط انسان­ها با یکدیگر را در یک جهت خاص مدیریت کنید. به همان میزان که فرد اهل فکری بیشتری باشد، این رابطه با دیگران را بهتر مدیریت می­کند. حال باید به این نکته نیز توجه داشت که از منظر اسلام سطوح فکر دارای پنج سطح است. دراینجا نمی­خواهیم به سطوح فکر بپردازیم تنها به سطح دوم فکر یعنی تعقل را مقداری شرح می­دهیم. تعقل سطح دوم فکر است و معنای برقراری ارتباط بین همه موجودات و مبدأ آنها را می­رساند که از آن به عقل تعبیر می­کنیم. «العَقل مَا عُبدَ بِه الرّحمن» عقل آن چیزی است که به رحمانیت الهی ارجاع می­دهد. اگر تعقل مدنظر باشد، انسان یک نیروی مقتدر بالای سر خود را حس می­کند و این می­شود منشأ پیدایش آرامش در انسان؛ چرا؟ زیرا انسان فقیر مطلق است.

لذا اولین نتیجه تعقل چه می­شود؟ احساس آرامش در خود و احساس فقر خود را می­بیند ولی غنای بالادستی را هم می­بیند. «یَا أیُها النّاس أنتُم الفُقراء إلَی الله» را درک می­کند. این نتیجه عقل است. عقل این کمک را به انسان می­کند و در نتیجه آرامش پیدا می­کند. حال نقش آرامش در روابط انسانی چیست؟ وقتی کسی آرام باشد، روابط انسانی محیط اطرافش را به چالش نمی­کشد. در تلاطم­ها و طوفان­های عصر خود هم، آرامشش محفوظ می­ماند.

محور دوم، محور «أشداء عَلی الکُفار» که ما از آن به توازن تعبیر می­کنیم. بعضی در کشور معنای نفی­سبیل را نمی­فهمند. معنای چرا مرگ بر آمریکا را نمی­فهمند! می­گویند: چرا این مقدار نفی سبیل را بزرگ مطرح می­کنید؟ علت این است که اولین اتفاقی که در اثر تسلط کفر رخ می­دهد، محدود شدن وعاء فکر است. کفر، وعاء فکر را محدود می­کند. در اثر تسلط فکری مدرنیته، امروزه همه تجربی و پوزتویستی فکر می­کنند. یعنی اصلاً با پنج سطح فکر یعنی تأمل، تعقل، تدبر، تجرب و تفقه ارتباط برقرار نمی­کنند. بنابراین وقتی فکر محدود شد، روابط انسانی و سبک زندگی به چالش کشیده می­شود. در نتیجه به همان دلیلی که روی تحریک وعاء فکر حساس هستیم، به همان دلیل هم روی نفی­سبیل حساس هستیم.

اصلاً دین به مؤمن دستور داده است که نسبت با کفار «شدید» باشد و باید روابط انسانی متأثر از کفر را تحقیر کند. رهبری هم روی همین حساسیت­هاست که می­فرمایند: «لفظ خوارمیانه را نمی­گویم و بجای آن از لفظ غرب آسیا استفاده می­کنم.» یا عبارت «اتاق فکر را استفاده نکنید و به جای آن از هیأت­های اندیشه­ورز استفاده کنید.» یعنی تا این مقدار هم رعایت نفی­سبیل را انجام می­دهند.

محور سوم  مفهوم «رحماءُ بینَهم» است. نکته اول این است که صفت سوم است و اولین صفت نیست. یعنی اولین حساسیت مؤمنین این است که طرف مقابل رشد فکری کرده است یا خیر؟ یعنی اهمیت و جایگاه معیت با رسول را می­فهمد یا خیر؟ بعد دومین حساسیت مؤمن این است که طرف مقابل نسبت به کفار چگونه است؟ آیا طرف مقابل از کفار متأثر است؟ بعد اگر این دو شرط برقرار بود، سراغ شرط سوم می­رود. اصلاً «رحماءُ بینَهم» برای کسی است که دو صفت قبل را داشته باشد. معنای خودی و غیر خودی در دو شرط اول است. حال در صورت دارا بودن دو صفت اول معنای رفق و محبت بین مؤمنین جاری می­شود.

بنابراین سه صفتِ رشد، توازن و رفق، عناصر اصلی بهینه روابط انسانی شد. به عنوان مثال در حدیث داریم، کسی که حج را عمداً ترک می­کند، یهودی امت پیامبر است. سؤال می­شود چرا؟ چون حج برائت از مشرکین است و وقتی حج تضعیف می­شود، برائت از مشرکین تضعیف می­شود. وقتی برأت از مشرکین تضعیف شد، چه اتفاقی رخ می­دهد؟ خط مرزی ایمان کفر و نفاق کم رنگ می‌شود و آرام، آرام از بین می­رود. به همان میزانی که این خط کم­رنگ می­شود، به مشرکین اجازه داده می­شود، بر جامعه اسلامی مؤثر باشند. پس نتیجه آن یهودی شدن امت پیامبر می­شود.

حال سؤال مطرح می­شود که این سه شاخص در چه محیطی محقق می­شود؟ پاسخ این است که شما باید نهادی که قدرت پردازش این سه شاخص را داشته باشد، تقویت کنید که محور نهادهایی که قدرت پردازش این سه شاخص را دارند، نهاد خانواده است. اگر خانواده تقویت شود، آن وقت سه شاخص رشد فکری، توازن و محیط رفق نیز فراهم خواهد شد. بعنوان مثال محبت اهل بیت تا بغض نسبت به دشمنان اهل بیت از خانواده در وجود فرزندان نهادینه می­شود و همه به این امر واقف هستند. -از همین جهت هم، در تبیین موضوع توانمندسازی در الگوی توسعه غربی به این نقطه رسید که تنها راه، تغییر هویت خانواده به نفع سرمایه­دار است.- اگر دقت کنیم، همه این شاخص­ها در واژه مادر نهادینه شده است و تنها این قدرت را مادر دارد که از شدت با کفار تا رفق و محبت نسبت به مؤمنین را در سینه فرزندان جای دهد و مدیریت کند. بنابراین نهاد اصلی که محور محرومیت­زدایی در اسلام می­شود، نهاد خانواده است.

حال که مشخص شد، خانواده محور همه تحولات در بحث محرومیت­زدایی است. سؤال می­شود که چگونه خانواده را تقویت کنیم؟ در نخستین نقشه راه تولید الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، نظریه بهبود مستمر فضای حاکم بر نهادهای متکفل تربیت چگونگی تحکیم نهاد خانواده را بحث می­کند. میوه حاصل از این نظریه -که بعداً در یادداشتی دیگر به تبیین آن خواهیم پرداخت- بنگاه­های تولید خانوادگی و بنگاه­های وقف محور هستند.

بحث را بصورت مختصر جمع­بندی می­کنم: سه بحث در این یادداشت مطرح شد، نخست اینکه مفهوم فقر، محرومیت و استضعاف از منظر قرآن و روایت بحث شد. در قسمت دوم بحث شاخص­های اصلی که می­تواند منجر به بهینه روابط انسانی شود که شامل رشد، توازن و رفق بود، نیز مورد بحث و بررسی واقع شد و در نهایت به تحکیم نهاد خانواده و نظریه بهبود مستمر فضای حاکم بر نهاد خانواده رسیدیم.

 

عادل پیشرو

 

#توسعه_محرومیت­_زاست

#دولت_برنامه_ریز

#انتخابات_و_الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت

@antidevelopment