"بیان مبتنی بر تأمل" چه می گوید؟ / فقیه باید فوائد استظهاری اوامر و نواهی را برای مردم آشکار سازی کند.

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از قواعد اصولی فقه البیان؛ "بیان مبتنی بر تأمل" است. در این قاعده  چگونگی بررسی ارتباط بین یک موضوع دینی و فطرت انسان بحث و تبیین می شود. به عبارت روشن تر پیامبران، در کنار تأکید بر ماهیت الهی رسالت خویش؛ فائده های رسالت را برای مردم تبیین می کردند و این تأکید دو سویه به گسترش تعقل و تفکر در جامعه امداد می رساند.

 

 به عنوان مثال در آیه ۶۸ از سوره اعراف (أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنَا لَکُمْ ناصِحٌ أَمِینٌ ) و در آیه ۱۰۵ از سوره اسراء (وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ مُبَشِّراً وَ نَذیراً) بر هر دو ویژگی تأکید شده است. در بخش اول این دو آیه با دو کلمه "رسالات ربی" و "بالحق انزلناه" بیشتر بر ویژگی الهی بودن مسائل دینی و در بخش دوم این آیات با دو عبارت "انا لکم ناصح امین" و  "مبشراً و نذیراً" خاصیت های اصلی دین برای مردم مانند نصح و امانت یک رهبر و بیان عاقبت های بد و خوب افعال تبیین شده است.

 

البته در آیات دیگری مانند ۱۷۹ سوره بقره (وَلَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ) و  آیه ۲۲۰ سوره بقره (فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ ۗ وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْیَتَامَىٰ ۖ قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ ۖ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ ۚ وَاللَّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَکُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) و بسیاری از آیات دیگر به صورت مصداقی تر نظام فوائد دین برای مردم تبیین شده است.

 

حذف بخش فوائد دین در کلام یک فقیه و یا بیان کلی آن مانند آنچه برخی اصولیون گفته اند(...بناءً علی ما ذهب إلیه المشهور من العدلیة من تبعیة الأوامر والنواهی للمصالح والمفاسد فی المأمور به والمنهی عنه... کفایة الاصول - مقصد سابع) مانعی بزرگ برای رشد عقلی افراد از پایگاه فقه است. البته باید به تفاوت های "بیان مبتنی بر مُکث" و "بیان مبتنی برتأمل" در بحث توجه کرد. در "بیان مبتنی بر مُکث" به دنبال تبیین تفاوت ماهیت اجزای مختلف کلام الهی(آیات و روایات) هستیم و در "بخش ثبت کلام"، خاصیت یک حکم دینی صرفاً بیان می شود؛ ولی در "بیان مبتنی بر تأمل" خاصیت اوامر و نواهی یا سایر مسائل دینی برای فرد آشکار سازی می شود.

در باب دوم فقه البیان، سیر آشکار سازی خاصیت یک حکم دینی برای یک فرد در سه مرحله ۱- پایه یابی برای کلام، ۲-رکن یابی برای کلام و ۳-شرح یابی برای کلام تعریف شده است.

 

حجت الاسلام علی کشوری- شرح اجمالی "بیان مبتنی بر تأمل"(باب دوم فقه البیان) - دو شنبه اول اردیبهشت ۱۳۹۹- قم مبارک

 

پ ن : در آیات ۶۸ از سوره اعراف و ۱۰۵ از سوره اسراء  ذیل کلمات ربّی (با توجه به معنای ربّ) و انزلناه (در مقایسه معنای نزول با هبوط)  نوعی بیان فوائد دین برای مردم با انتخاب الفاظ دقیق گنجانده شده است؛ که شرح آن را در باب "بیان مبتنی بر سیاق" مطرح خواهیم کرد.