ضرورت تولید الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت حدود 9 سال پیش برای اولین بار توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی در سمنان مورد مطالبه قرار گرفت.[1] از آن زمان رهبری انقلاب همواره در سایر سخنرانیها به ساخت برنامههای کشور بر مبنای الگوی بومی به کنایه یا بصورت مستقیم اشاره داشتند.[2] رهبر انقلاب در اشاره به اهمیت تولید چنین الگویی به فرادستی بودن چگونگی تولید الگوی پیشرفت اسلامی نسبت به تمام اسناد بالادستی برنامهای اشاره نموده و ضرورت حرکت همه ملت برای ساخت این الگو را مورد تاکید قرار دادند.[3]
حال باید به این سوال پاسخ داد که الگوی پیشرفت اسلامی چه نسبتی با برنامهریزی فعلی جمهوری اسلامی برقرار میکند؟ برنامه پنجم توسعه کشور سال 1389 تنها با یک حکم برنامه مبتی بر ضرورت تولید الگوی پیشرفت اسلامی و تولید برنامه ششم برمبنای الگوی پیشرفت اسلامی مورد توجه ویژه واقع شد.[4] ازاینرو، میتوان سال 94 را مهمترین سال برنامهریزی از ابتدای انقلاب تاکنون دانست. چرا که براساس قانون، اولین سال تاثیرگذاری برنامهی اسلام بر برنامههای توسعه غربی است.
برنامههای قبلی توسعه کشور براساس اصول حاکم بر مبانی الگوهای توسعه غربی که هیچیک مبانی اسلام را در بر نداشتند، تولید و مورد استفاده واقع میشد. این موضوع سبب شد، قوانین و مقرراتی که براساس این احکام برنامه انجام شود؛ برخلاف اسلام و مصالح حاکم برجامعه شود و تنها با رنگ و لعاب توسعه یافتن جامعه مورد توجیه واقع میشد. این مسأله سبب شد که بسیاری از مشکلات در جامعه بوجود آید.
یکی از مشکلات موجود در جامعه، عدم انجام آسیبشناسی لازم برای بررسی، برنامههای توسعه تولید شده در دولتهای بعد از انقلاب است که مثلاً چه تاثیری بر روند جامعه داشته است؟ چه کم و کاستیهایی در جامعه بوجود آمده است؟ و چه خیر و برکاتی برای جامعه بوجود آورده است؟ بررسی دولتهای (به اصلاح) سازندگی، اصلاحات و عدالت، بررسی نحوهی برنامهریزی در این دول ضرورت دوچندان مییابد. البته باید به این نکته نیز اشاره داشت که بررسی دول گذشته با معیار شاخصهای هویت اسلامی باید مورد ارزیابی و بررسی واقع شود.
حال باید این موضوع را بررسی کرد که الگوی پیشرفت اسلامی چه نقشی در برنامهی ششم توسعه میتواند داشته باشد. در برنامههای توسعه مهمترین مسأله بررسی نقاط متوازن در کشور است که براساس آن برنامهها تنظیم و تدوین میشود. (البته برنامههای توسعه در کشور براساس عدم توازنهای اقتصادی شکل میگیرد و مورد بحث و برررسی واقع میشود.) از سوی دیگر میدانید که الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت براساس موضوعات جهتساز مطرح در اولین نقشه راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی[5] شکل گرفته است که این موضوعات، غیرقابلانکار در جامعه و غیرقابل حذف از شخصیت افراد میباشد. بنابراین همانطور که مشخص شد برای متوازن ساختن کشور در موضوعات مختلف نیازمند شناخت موضوعات جهتساز جامعه بوده که ریشهی توازن در جامعه را براساس دین را شکل میدهد.
بنابراین شکلگیری هستههای توازن حول برخی موضوعات جهتساز برای ورود الگوی پیشرفت اسلامی به برنامه ششم توسعه صورت پیشنهاد شده است. هستههای توازن، نظامی از کارگروههای دولتی و غیردولتی برای تبیین و تصمیمسازی بر موضوعات جهتساز است. این هستهها براساس نظریهی مادر الگوی پیشرفت اسلامی که مبتنی بر اداره جامعه بر مبنای دین است، شکل گرفته است. از سوی دیگر بعلت مُدوّن بدون نظریات حول موضوعات جهتساز، برنامهریزی کشور دارای تصویری روشن از پیشرفت برمبنای اسلام خواهد بود؛ بعلاوه آنکه کار را برای تصمیمسازان نیز، آسانتر خواهد شد.
جریان توسعهگرا در کشور وجود عدم توازنهای اقتصادی را آسیب اصلی در نظام برنامهریزیهای کشور توصیف میکند. ازاینرو، تمرکز این جریان در شناسایی عدم توازنهای اقتصادی در کشور است.
حال سوال اینجاست: آیا عدم توازنها فقط به اقتصاد برمیگردد یا ریشه اکثر عدم توازنها در بحث فرهنگ میباشد؟ پاسخ به این سوال نشان میدهد که ریشهی همه عدم توازنهای مختلف به فرهنگ حاکم بر جامعه برمیگردد که با مدنظر قرار دادن این عدم توازنهای فرهنگی میتوان بسیاری از عدم توازنهای اقتصادی را نیز حل کرد. بنابراین براساس این ضرورت، تشکیل هستههای توازن حول موضوعات تربیت اسلامی، اقتصاد مبتنی بر وقف، پیشگیری بنیادین از جرم و ترجمه‌زدایی از علم برای تصرف در برنامه ششم با زاویه دید الگوی پیشرفت اسلامی لحاظ و مورد دقت واقع شده است.
پیشنهاد مشخص شورای راهبردی الگوی پیشرفت اسلامی، بستهای از احکام برای پیوست به برنامه ششم توسعه ذیل نظریهی هستههای توازن است که به توان براساس آن تعدادی از احکام برنامهای را ذیل بحث الگوی پیشرفت اسلامی مورد تبیین و مداقه قرار داد تا بتوان دربرنامههای آینده پایهی تولید احکام بر مبانی اسلام باشد.
یکی از اشکال حاکم بر برنامههای توسعه کشور فقدان نظریه مُبیّن است، زیرا تحت یک نظریه مشخص میتوان به هدف صدور یک حکم پیبرد؛ بنابراین احکامی که در برنامههای توسعه ذیل یک نظریه مشخص شکل گرفته است در اجرای آن نیز بهتر و دقیقتر عمل شده است.
بنابراین نظریات پیشنهادی در قالب پیوست به برنامه ششم توسعه در بخش ضرورت تربیت اسلامی، نظریه الگوی بهبود مستمر فضای حاکم بر نهادهای متکفل تربیت مدنظر میباشد؛ در مباحث مربوط به قوه قضائیه و احکام مرتبط با آن نظریه پیشگیری بنیادین اسلامی از جرم مورد اشاره است؛ در بخش اقتصاد متناسب با موضوعات اسلامی نظریه بنگاههای وقفمحور مورد انتظار است و در بخش تحول در علوم انسانی و تحول در دانشگاه، نظریه بانک سوالات جهتساز مورد نظر است.
این نظریات در جهت ایجاد تفاهم گسترده با جامعه ذیل نظریات نخستین نقشهی راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی شکل گرفته است که براساس آن میتوان با ساختارهای موجود و سایر بخشهای جامعه تفاهم گسترده شکل داد.
همینجا لازم است به دیدگاه دولت در این زمینه نیز اشاره داشت. دولت تدبیر و امید براساس الگوهای توسعه غربی برنامه ششم توسعه را شکل داده است؛ چرا که به حکم قانونی برنامه پنجم مبنای بر ارائه لایحه الگوی پیشرفت اسلامی توجه نداشته و الگوهای غربی را مدنظر تولید الگو قرار داده است.
این نکته را نیز نباید از مدنظر خارج کرد که الگوهای توسعه غربی هیچگاه نتواستهاند برای دو مسأله گسترش فاصله طبقاتی در جامعه و تضعیف نهاد خانواده در کشور، پاسخ مناسبی ارائه کنند؛ چراکه برطبق شاخصهای خودشان همواره این دو مسأله دچار کوچک شدن و فرآیند نزولی را طی کردهاند.
حال با توجه به این موضوعات، موضوعات بسیار دیگر که ناکارآمدی الگوهای توسعه غربی را نشان میدهند؛ ضرورت پرداختن دولت به الگوی پیشرفت اسلامی دوچندان میکند و دولت ضرورتاً باید به مسئله گنجاندن مسائل الگو در برنامه ششم توسعه را در دستور کار قرار دهد.
[1] . اولاً این سؤال را باید از خودمان بکنیم: پیشرفت چیست؟ اگر سؤال نکنیم که پیشرفت چیست، پیداست به فکر پیشرفت نیستیم. بنابراین، باید اول این سؤال را از خودمان بکنیم و به دنبال پاسخش حرکت بکنیم تا آن را پیدا بکنیم. اینکه«پیشرفت چیست؟» حرفهای گوناگونی در سطح دنیا مطرح است. همه جور حرفی هست؛ نسخه های قلابی، توصیه های متناقض، عجیب و غریب و بعضاً خائنانه، که این بلایی بود که در آغاز شروع مدرن سازی کشور به جان ما ایرانیها افتاد.
منبع: بیانات مقام معظم رهبری در دیداردانشگاهیان سمنان 18/8/1385
[2] . من در یکی دو تا دیدار دانشجوئىِ سفرهای سال گذشته در مشهد و سمنان، راجع به مسئله‌ی الگوی توسعه صحبت کردم؛ الگوی توسعه‌ی ایرانی، الگوی توسعه‌ی بومی، که ما برای توسعه‌ی کشور به سراغ نظریات دانشمندان اروپائی نرویم. نمیگویم از علم آنها استفاده نکنیم؛ اما نسخه‌ی آنها مال خودشان. علم آنها را یاد بگیریم؛ اما نسخه‌ی بیمارىِ خودمان را خودمان بنویسیم، تا مورد اعتماد خودمان باشد، تا بتوانیم به آن تکیه کنیم، اطمینان کنیم. حالا اگر اعتماد به نفس نباشد، میگوئیم آقا مگر ما میتوانیم؟ این همه دیگران تجربه کردند، ما حالا چه بالاتر از آنها میخواهیم بیاوریم؟ این، نبود اعتماد به نفس است؛ که الان هم متأسفانه بعضیها میگویند! بعضی از تحصیلکرده‌های ما همین را میگویند. ما گفتیم الگوی توسعه‌ی بومی تهیه کنیم، میگویند آقا کدام الگوی توسعه‌ی بومی؛ مگر میشود!؟ ببینید، این همان رسوبات باقیمانده‌ی از گذشته است؛ نبود اعتماد به نفس است. اگر یک ملت میخواهد پیشرفت کند، نمیشود منتظر دیگران باشد.
منبع: بیانات مقام معظم رهبری در دیدار دانشجویان دانشگاههای یزد 13/10/1386
[3] . اگر ما توانستیم به حول و قوه‌ی الهی، در یک فرایند معقول، به الگوی توسعه‌ی اسلامی - ایرانىِ پیشرفت دست پیدا کنیم، این یک سند بالادستی خواهد بود نسبت به همه‌ی اسناد برنامهای کشور و چشم‌انداز کشور و سیاستگذاریهای کشور. یعنی حتّی چشم‌اندازهای بیست‌ساله و ده‌ساله که در آینده تدوین خواهد شد، باید بر اساس این الگو تدوین شود؛ سیاستگذاریهائی که خواهد شد - سیاستهای کلان کشور - باید از این الگو پیروی کند و در درون این الگو بگنجد. البته این الگو، یک الگوی غیر قابل انعطاف نیست. آنچه که به دست خواهد آمد، حرف آخر نیست؛ یقیناً شرائط نوبه‌نوی روزگار، ایجاد تغییراتی را ایجاب میکند؛ این تغییرات باید انجام بگیرد. بنابراین الگو، یک الگوی منعطف است؛ یعنی قابل انعطاف است. هدفها مشخص است؛ راهبردها ممکن است به حسب شرائط گوناگون تغییر پیدا کند و حک و اصلاح شود.
منبع: بیانات مقام معظم رهبری در نخستین نشست راهبردی 10/9/1389
[4] . ماده 1 برنامه پنجم کشور: دولت موظف است با همکاری سایر قوا «الگوی توسعه اسلامی- ایرانی» که مستلزم رشد و بالندگی انسانها بر مدار حق و عدالت و دستیابی به جامعه‌ای متکی بر ارزشهای اسلامی و انقلابی و تحقق شاخصهای عدالت اجتماعی و اقتصادی باشد را تا پایان سال سوم برنامه تدوین و جهت تصویب به مجلس شورای اسلامی ارائه دهد. این الگو پس از تصویب در مجلس شورای اسلامی مبنای تهیه برنامه ششم و برنامههای بعدی قرار میگیرد.
منبع: برنامه پنجم توسعه کشور
[5] . نقشه راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی حاصل ده سال مطالعه نظری راجع به انقلاب اسلامی و همچنین حدود پنج سال مطالعه کاربردی و میدانی در موضوع انقلاب اسلامی است که در دیماه سال 1390 برای اولین بار در کشور رونمایی شد.
- ۹۴/۰۶/۱۹